طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ با ۶۶۷٬۴۹۹ نفر جمعیت، ارومیه دهمین شهر پرجمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقهٔ شمال‌غرب ایران است. ارومیه به دلایل وجود اقوام و ادیان و مذاهب گوناگون، همواره بستر ستیزهای قومیتی بوده است. در واقع هرکدام از اقوام این شهر چون ترک‌های آذری، کردها، آشوریان و ارامنه این شهر را از آن خود می‌دانند و همین عامل بستر ستیزهای قومیتی را در این شهر فراهم آورده است. سرهنگ میهن اوضاع ارومیه را در اوایل دهه بیست خورشیدی اینگونه توصیف می‌کند۱: «... سه قسمت عمدة کرد، آثوری و عجم (منظور از عجم ساکنین شهر و رعایای شیعه مذهب ترک زبان هستند)... این سه طبقه بر اثر پیشینة خصومت آمیز خونینی که از دیر زمانی با هم دارند کاملاً مخالف یکدیگر بوده، یگانه آمال و آرزوی آنان نابود ساختن و انتقامجویی از دشمنان خود می‌باشد...»
آمارها در اوایل دوره اسلامی کردها و مسیحیان، ساکنان ارومیه را تشکیل می‌دادند.۲ در یک سند دست اول مربوط به سده ۱۲ق/۱۸م که عثمانی‌ها از مردم ارومیه مالیات می‌گرفتند. از مجموع ۱۵۰۶ مودی مالیاتی شهر ارومیه ،۱۴۵۴ مودی ترک و ترکمن -که ۱۱۱ آنان کوچنده و ۱۳۴۳ نفر آنان یکجانشین بودند-،۴۵ نفر یهودی ،۳ نفر مسیحی و ۴ نفر گبر عنوان شده‌اند.۳ طبق یک مطالعه از ترکیب قومی خانوارهای نمونه و مورد بررسی در سطح شهر ارومیه که حدود سال ۱۳۷۹ انجام گرفت نشان می‌دهد که ترک زبانان ۸۵٫۷٪ درصد خانوارهای نمونه را به خود اختصاص داده و کردزبان‌ها حدود ۱۰٫۵٪ بوده‌اند. در این آمارگیری نمونه‌ای درصد آشوری‌ها، فارس‌زبان‌ها و ارمنی‌ها در شهر ارومیه به ترتیب ۱٫۷، ۱٫۶ و ۰٫۵ بود.۴ بر طبق آماری منتشره در سال 1376 ،63 در صد شهرستان ارومیه را مسلمانان اثنی عشری،33 درصد را مسلمانان سنی شافعی و حنفی و همچنین 1 درصد را مسیحیان آشوری و ارمنی تشکیل می دادند.۵ اقوام ارومیه قبل از اسلام از هزاره سوم تا ابتدای هزاره اول پیش از میلاد اطلاعی از اقوام استان آذربایجان غربی موجود نیست؛ البته بجز اطلاعات پراکنده‌ای که از لولوبی‌ها و گوتی‌ها در دست است.۶ پارسواها ،بییانیا ،هوری‌ها ،نایری‌ها ،موصا صیری‌ها ،آشوری‌ها و ماناها، اقوام ساکن در جلگه ارومیه را در هزاره اول پیش از میلاد تشکیل می‌دادند.۷ در سالنامه‌های آشوری آمده است که منطقه شمالی دریاچه ارومیه در دست اورارتو بوده و جنوب آن در دست ماننا و ارومیه نیز یک منطقه چند قومیتی بوده است.۸ و پارسیان در مهاجرت خود از ایران‌ویج نخست در غرب و جنوب دریاچه ارومیه ساکن شدند ولی پس از آن به مهاجرت خود ادامه دادند و تا سرزمین پارس (استان فارس) پیش رفتند.۹ ترک‌ها اغوزها نوشتار اصلی: اغوز همهٔ اغوزها از آذربایجان مراجعت نکرده و عده‌ای در منطقه ماندند. احتمالاً این عده در ارومیه ساکن بودند. اغوزهای تحت امر دانا که در ارومیه مانده بودند، بعد از خروج از شهر به ارامنه حمله کرده عدهٔ زیادی را کشتند یا اسیر نمودند و غنایمی به دست آوردند. کردهای هذبانی تحت امر ابوالهیجا که ساکن حوالی ارومیه بودند، به جنگ با اغوزها پرداختند. اغوزها بعد از غارت روستاهای کردها عدهٔ زیادی از آنان را کشتند. سکونت اغوزها در ارومیه و دادن شهر به عنوان تیول به آنان می‌باید در ارتباط با ازدواج فرمانده اغوزها با یکی از اقربای وهسودان، حاکم آذربایجان، صورت پذیرفته باشد. چون ابوالهیجا رئیس کردهای این منطقه با وهسودان عداوت داشت.۱۰ یوه‌ها نوشتار اصلی: ایوا (ایل) شمار زیادی از یوه‌ها در اوایل قرن ۱۲م در ارومیه می‌زیستند؛ آنطور که می‌توانستند ۱۰ هزار مرد جنگی را برای نبر حاضر کنند. این شاخه از یوه‌ها که شاخه‌ای جدا از یوه‌های سلیمانشاه بودند. به هیچ وجه حرف‌شنوی از سلطان جلا الدین نداشتند. با راهزنی و حجوم به سرزمن‌های همسایه، ترس و وحشت در دل اهالی افکنده بودند. علاوه بر ارومیه و اشنویه که در دستشان بود از اهالی خوی نیز خراج می‌گرفتند. در نهایت جلا الدین به خواهش همسرش -دختر طغرل سوم- در سال ۶۲۳ق/۱۲۲۶م به یوه‌ها حمله کرد. او پس از محاصر آنان به کشتار وسیع آنان دست زد. خانواده‌هایشان را به اسارت و احشامشان را به غنیمت برد. این احشام که عبارت از گله‌های گوسفند بودند به قدری زیاد بودند که ۳۰ هزار درهم درآمد نصیب خزانه جلال الدین کرد. ۶ سال پس از این رویداد بقیه آنان بدلیل حمله مغول‌ها به سرزمین‌های غربی رفتند.۱۱ گویا بعدها آنان در آناتولی به سپاه قاضی غزالدین وزیر ملحق شدند.۱۲ افشار نوشتار اصلی: افشار ارومی مانکن یک سرباز قزلباش صفوی، به‌نمایش‌درآمده در مجموعه سعدآباد ارومیه یکی از سکونت‌گاه‌های ایل افشار است.۱۳ گویا نخستین دسته از افشارها که به ارومیه آمدند، افشارهایی بودند که به همراه گرگین بیگ اوصانلو در سال ۸۰۲ قمری در توپراق قلعه، محل حاکم نشین ارومیه، استقرار یافتند.۱۴ از زمان آمدن اوصانلوها به ایران اطلاع دقیقی در دست نیست. در گزارشی مربوط به افشارهای حاکم ارومیه ذکر شده که امیرتیمور، گرگین‌بیگ اوصانلو را برای سرکوب کردها و عشایر شورشی ارومیه، در سال ۸۰۲ق به حکومت آن منصوب نمود. پس از او دو پسرش یکی بعد از دیگری به حکومت ارومیه رسیدند.۱۵ شاه عباس یکم، منطقه ارومیه را به عنوان اقطاع به کلبعلی خان ایمانلو داد.۱۶ ترکان بوربور در نیمهٔ اول قرن یازدهم همراه سایر طوایف افشار به ارومیه کوچیدند.۱۷ از دهه ۱۷۶۰ میلادی، افشارهای ارومیه یکی از گروه‌های قزلباشی بودند که زندیه برای استحکام ارتش از آنها استفاده کرد.۱۸ ترک‌های سنی نوشتار اصلی: کره‌سنی ترک‌های سنی به صورت گسترده در شهر ارومیه زندگی می‌کنند.۱۹ آنان همچنین در دهستان دول، در جنوب شرقی ارومیه زندگی می‌کنند. آنانی که در دهستان دول زندگی می کنند امروزه دیگر به زبان کردی صحبت می‌کنند.۲۰ ایل قره‌داغ نوشتار اصلی: قره‌داغی‌ها تعداد معدوی از اهالی ایل قره داغ در دهستان انزل شمالی و جنوبی زندگی می‌کنند.۲۱ کردها نوشتار اصلی: کردهای ایران لهجه های مختلف زبان کردی،عمده کردهای ارومیه با لهجه کرمانجی و قسمت های جنوبی آن به لهجه سورانی صحبت می کنند. در اوایل دوره اسلامی کردها و مسیحیان، ساکنان ارومیه را تشکیل می‌دادند.۲تا اواخر قرن دهم هجری، ارومیه هنوز یک شهر عمدتا کردنشین سنی مذهب بود.۲۲ هزبانیان دودمانی کردتبار بودند که در نخستین سده های ورود اسلام به ایران از اطاعت عباسیان سر باز زده و بر آذربایجان و ارمنستان سکنی داشته و حکم می راندند ایشان شهر ارومیه را مرکز فرمانروایی خود قرار داده بودند.۲۳ برادوست نوشتار‌های اصلی: برادوست و امارت برادوست ایل برادوست یا اتحادیه عشایری برادوست ،روزگاری در ناحیه وسیع از ارومیه زندگی می کردند و حکم می راندند.ولی پس نبر دیمدم و آمدن افشارها این اتحادیه از هم پاشید و حضورشان در ارومیه کم رنگ و محو شد.۲۴ ۲۵ بیگ‌زاده اتحادیه عشایری بیگ‌زاده۲۶ در جنوب ارومیه زندگی می‌کنند.۲۷ شکاکها نوشتار اصلی: ایل شکاک ایل شکاک در شمالغربی شهرستان، در بخش صومای برادوست می‌زیند.۲۸۱۳ هرکی نوشتار اصلی: ایل هرکی مردمان ایل هرکی در غرب و جنوب غربی ارومیه می‌زیند.۲۹ گورک ایل گورک یکی از عشایر شهرستان ارومیه هستند.۱ مسیحی‌ها نوشتار اصلی: مسیحیان ایران تعدای از روحانیون آشوری ارومیه در مقابل کلیسای حضرت مریم در ابتدای سده ی 20) نگاره ای از نیایش سه مغ بر بالین عیسی مسیح دفن آشوریان (در دوران محاصره میسیون آمریکاییهادر ارومیه، هر روز تعدادی بین ۵۰ تا ۱۰۰ نفر از محاصره شدگان از بیماری تلف می‌شدند) لهجه‌های مختلف زبان ارمنی،لهجه ارامنه ارومیه با رنگ خاکستری و شماره ۲ مشخص است. گروهی از جنگجویان ایل نوچیا در ترگور ارومیه لهجه‌های مختلف زبان سریانی دختران ارمنی با لباس محلی در ارومیه در دوره قاجار خرابه‌های گلپاشان پس از جنگ جهانی نخست. اسقف نسطوری در ایران، بین ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۵ آشوریان روستایی ارومیه واقع در موانا،اواخر سده ۱۹ میلادی پراکندگی جمعیت آشوریان قبل از ۱۹۱۴. بیشتر از ۵۰٪ ۳۰٪ - ۴۰٪ ۲۰٪ - ۳۰٪ ۱۰٪ - ۲۰٪ ۵٪ - ۱۰٪ افسانه‌های محلی از این حکایت دارد که تاسیس کلیسای مارت مریم در ارومیه به زمانی که مغان از نیایش عیسی مسیح کودک در بیت‌لحم بازگشتند. اگرچه در هیچ منبع مسیحی قبل از اسلام از این شهر یاد نشده است. نخستین گواه بر آن به عنوان یک قلمرو اسقف‌نشین کلیسای آشوریان شرق در سال ۱۱۱۱م و کلیسای ارتدکس سریانی در سال ۱۱۸۹م است. در ادامه تاریخ کلیسا را می‌توان از سده ۱۶ام به بعد پی گرفت. تا اینکه گویا در این زمان مسیحیان آشوری از کوه‌های کردستان به ارومیه کوچ کردند. عبدیشو، سراسقف کلدانی کاتولیک در سال ۱۵۶۲م ادعای ریاست ۴ قلمرو اسقف‌نشین ارومیه علیا، ارومیه سفلی، ساپرقان (روستایی در۲۵ کیلومتری شمال شهر ارومیه) و سلماس را می‌کرد. جانشینان عبدیشو تا سده ۱۷ میلادی در ارومیه یا سلماس زندگی می‌کردند. در حدود همان سال‌ها بود که به دلیل جدایی افتادن بین آنان و رومیان، از فرمانبرداری آنان دست کشیدند.۳۰ ارومیه در سده ۱۹ با شمار مسیحیانی که اکثرا نسطوری و ارتودوکس مونوفیزیت ارمنی و میسیونرهای غربی بودند به یک شهر مسیحی تبدیل شده بود.۳۱ فریدون آدمیت در کتاب امیرکبیر و ایران درباره ظلم و تعدی به مسیحیان ارومیه آورده است:«و در صفر 1266 به‌ محمد رضا خان‌، وزیر آذربایجان‌، دستور داد: "و از قراری‌ كه‌ مذكور شد، از خوانین‌ افشار اورمیه‌ و بعضی‌ از اهالی‌ آنجا نسبت‌ به‌ طایفه نصرانیه‌ ساكن‌ اورمیه‌، بی‌حسابی‌ و ظلم‌ می‌رسد، و آنها را تكلیف‌ به‌ تغییر مذهب‌ می‌نمایند. از اینكه‌ هر یك‌ از ملل‌ متبوعه‌ و مذاهب‌ مختلفه‌ كه‌ در ممالك‌ پادشاهی‌ هستند باید در عین‌ فراغت‌ و آسودگی‌ زندگی‌ كنند، و به‌ دعای‌ دوام‌ دولت‌ قاهره‌ بپردازند، لهذا به‌ آن‌ مخدوم‌ اظهار می‌شود كه‌ به‌ مباشرین‌ امور دیوانی‌ اورمیه‌ قدغن‌ نمایند كه‌ در هر باب‌، مراقب‌ احوال‌ طایفه مزبور بوده‌، نگذارید كه‌ از كسی‌ نسبت‌ به‌ آنها تعدّی‌ و بی‌حسابی‌ برسد و آنها را تكلیف‌ به‌ تغییر مذهب‌ نمایند.»۳۲ در ابتدای سده بیستم بین ۴۰٪ تا ۵۰٪ ارومیه را مسیحیان تشکیل می‌دادند.۳۳۳۴ پس از سقوط رضا شله در شهریور ۱۳۲۰ دشمنی بین مسیحیان و مسلمانان دوباره افزایش یافت.۳۵ ارمنیان نوشتار اصلی: ارمنی‌های ایران تا دوران معاصر بخشی از جمعیت شهر و شماری از روستاهای منطقه را ارمنی‌ها تشکیل می‌دادند.۳۶ اولین مدرسه به شیوه غربی برای دختران در سال ۱۸۳۸ در ارومیه راه‌اندازی شد. اصولا تا قبل از تاسیس مدارس برای دختران و پسرا ارمنی توسط میسیون‌های مذهبی آنان بیشتر با زبان‌های ترکی و کردی صحبت می‌کردند تا ارمنی.۳۷ تعداد ارمنیان ساکن، ارومیه در سال ۱۸۷۲م با ۱۶ روستای ارمنی نشین ۴۶۴ خانواده بود. در سال ۱۹۱۲م شمار ارمنیان ارومیه ۵۵۰۰ نفر بودند.۳۸ آشوریان نوشتار‌های اصلی: ایرانیان آشوری، مسیحیان نسطوری و مسیحیان کلدانی تا سال ۳۹۰ قمری/۱۰۰۰ میلادی ،اسقف ارومیه زیر نظر مطران موصل و خود او زیر نظر بطرک بغداد بود.۳۹متعاقب حمله تیمور بسیاری از کلیساهای نسطوری از بین رفت ولی ارومیه از معدود جاهایی بود که توانست از این حمله جان سالم بدر برد.۴۰پس از جابه جایی مقر بطرکی از بغداد به اشنویه توسط دینخا اول ،کم کم مرکزیت بغداد از بین رفت و مقر بطرکی بین موصل و ارومیه جابه جا می شد تا قرن نوزدهم که به قودچانس منتقل شد.در کل پس از حمله وحشیانه تیمور ،آشوریان به منطقه میان وان-موصل-ارومیه پناه آوردند.۴۱ نوشتار اصلی: حمله شیخ عبیدالله به ارومیه شیخ عبیدالله نهری در سال ۱۸۸۰ شورشی علیه حکومت عثمانی در جنوب شرقی آناتولی به راه انداخت. این شورش به آذربایجان ایران نیز کشیده شد. در حمله شیخ عبدالله به ارومیه روستاهای شیعه نشین و آشوری نشین ارومیه تخریب شد.۴۲ سریانی‌های ارومیه به‌شدت از طرف همسایگان محمدانشان تحت ظلم و ستم قرار می‌گرفته‌اند.۴۳جاستین پرکینز که از میسیون های آذربایجان غربی بود،نفرت آشوریان از همسایگانشان را اینگونه شرح می دهد۴۴: «در مراسم تدفین یکی از خوانین سالخورده که مانند همنوعانش رعایای خود را به طور غم‌انگیزی استثمار کرده بودُبه عمق این تنفر و انزجار پی بردم.روستاییان -که همگی نسطوری (آشوری) بودند-طبق معمول به شهریادداشت ۱ آمدند و برای سوگواری و عرض تسلیتُ در مقابل منزل شخص متوفا جمع شدند. یکی از همکاران محلی ما که از همانجا می‌گذشت به من گفت که مردم فریاد می‌زنند.«ظالم شرور مرده است و ما خوشحالیمُ او به سزای شرارت‌های خود رسید و شاید همه اهل خانواده‌اش هم به‌زودی به آن سرنوشت گرفتار آیند.»خانواده داغدار محمدانیادداشت ۲ که زبان آسوریها را بلد نبودندُگفته‌های روستاییان را درک نمی‌کردند اما به صداقت آنها فقط اندکی شک داشتندُ به‌ویژه بدین دلیل که این فریادها با سینه‌زنی و گریه و زاری همراه بود.» نوشتار اصلی: نسل‌کشی آشوریان در ژانویهٔ سال ۱۹۱۵ و پس از عقب‌نشینی نیروهای ارتش روسیه تزاری از ارومیه، سربازان ترک عثمانی به همراه دستجات مسلح کُرد، دست به کشتار آشوریان ایران زدند. به عنوان نمونه، در یک مورد نیروهای متجاوز، اقدام به محاصره، غارت و نابودی «روستای گلپاشان» —بزرگترین و ثروتمندترین روستای آشوری‌نشین ارومیه— نمودند. این روستای آشوری‌نشین، دو هزار و پانصد نفر جمعیت داشت که در این حمله، همهٔ آشوریان روستا بجز دویست نفر کشته شدند. در «روستای هفتوان» —دیگر روستای آشوری‌نشین ایران نزدیک ارومیه— ۷۵۰ نفر گردن زده شدند و پس از آن ۵ هزار زن و کودک آشوری به اسارت کُردهای متجاوز درآمدند. در پی کشتارهای آشوریان، تنها ۲۵ هزار نفر از آشوریان ایران موفق به فرار از مرگ شده و در قفقاز جنوبی پناه گرفتند.۴۵ در فوریهٔ سال ۱۹۱۵ ارتش عثمانی ۶۱ آشوریرا در نزدیکی ارومیه به گروگان گرفت. در نهایت ۲۰ نفر با دادن جزیه آزاد شدند و باقی آنان همچون اسقف مار دنخا اعدام شدند.۴۶ مناطق آرامی‌زبان در ازمنه تاریخ بنا به نوشته‌های آسوریان شمار آنان تا پیش از جنگ جهانی اول در ارومیه و سلماس، مجموعا به ۲۰۰ هزار نفر می‌رسیده است.۴۷ از دهه ۳۰ سده نوزده میلادی تا جنگ جهانی اول، ارومیه به پایتخت معنوی آشوریان تبدیل شده بود.۴۸ در سال ۱۸۹۸ میلادی، گروهی از نسطوریان ارومیه تغییر مذهب داده و به کلیسای ارتدوکس روسی پیوستند.۴۹ به گفته هری پاکار از میسیون های پرسبیتری در ارومیه در جریان جنگ جهانی اول،هنگامی که آشوریان قصد تشکیل کشور مستقل خود را کردند ،کردها و ترک ها ،بخش های ترگور ،مرگور و دشت را در طی نسل‌کشی آشوریان ویران کردند.۵۰ در سال 1923-1924 ،آشوریانی که به قفقاز مهاجرت کرده بودند کلونی به نام ارومیه در کراسنودار کرای ایجاد کردند.۵۱ ایل نوچیا نوشتار اصلی: ایل نوچیا قسمتهای غربی ارومیه جزو منطقه نوچیا می‌باشد. آنان توسط ترکها و کردها قتل‌عام شدند ولی هنوز شمار اندکی از ایشان در این نواحی زندگی می‌کنند.۵۲ آنان به زبان نئو آرامی شمال شرقی صحبت می‌کنند.۵۳ کلیمی‌ها نوشتار‌های اصلی: کلیمیان آذربایجان، ایرانیان یهودی و تاریخ یهودیان در ایران کنیسه ی یهودیان ارومیه یک خانواده از یهودیان ارومیه در سال ۱۹۲۹ ارومیه از گذشته‌های دور دارای شماری از کلمیمیان بوده است.۵۴از سموأل بن یحیی مغربی نقل است که داود الراعی در سده ۱۲ میلادی در ارومیه برای حکومت مسیحایی خود پیروانی پیدا کرد.۵۵ سیاحانی چون ديويد دبیت هيلل که از آذربایجان دیدن کردند ،رنج و عذاب يهوديان ارومیه تحت حكمرانی قاجار را بیان کرده‌اند.۵۵آلبرت لوی برای نخستین بار در اواخر سده ۱۹ روی زبان آرامی یهودیان ارومیه مطالعاتی انجام داد.۵۶ در سال ۱۲۸۹ قمری جمعیت آنان در ارومیه ۱۲۰۰ نفر۵۷،ژاک دو مورگان نیز در سفری که به ایران داشت کلیمیان ارومیه را پرشمار ذکر کرده و آورده است که به جز بازرگانی به هیچ کار دیگری نمی‌پردازند.۵۸ در سرشماری سال ۱۹۰۳-۱۹۰۴ میلادی جمعیت کلیمیان ارومیه ۲۲۰۰ نفر بود۵۹ در جنگ جهانی اول یهودیان ارومیه در جنگ و درگیری میان آشوریان، ارامنه، ترکها و روسها گیر افتادند و در آتش این جنگ سوختند. آنان داستانهای بسیاری از قتل و تجاوز بدست سربازان این ارتشها به خاطر دارند.۶۰ تا قبل از تشکیل دولت یهود در سال ۱۹۴۸ ،۷۰۰ خانواده یهودی ساکن ارومیه بودند.۶۱که با تشکیل کشور اسرائیل بیشتر آنان به آن کشور مهاجرت کردند.۶۲ به طوریکه در سال ۲۰۰۶ تنها دو نفر کلیمی در ارومیه باقی مانده بودند.۶۳آنان کنیسه با قدمتی بالغ بر ۲۶۰ سال در این شهر دارند و گورستانی مخصوص به خود در تپه یهودیان یا جهودلرداغی.۶۴ کلیمیان ارومیه به زبان آرامی و گویش لشان ددان صحبت می‌کردند.۶۵ فارسی‌زبانان نوشتار اصلی: فارسی‌زبانان در نظرسنجی که سال ۱۳۷۹ در ارومیه انجام شد ۱٫۶٪ از جمعیت ارومیه را فارسی‌زبانان تشکیل می‌دادند.۶۶ زرتشتیان نشان این بخش نیازمند گسترش است. نوشتار اصلی: ایرانیان زرتشتی ارومیه محل تولد زرتشت می‌باشد.۶۷هم اکنون نیما زندی، مدیر انجمن زرتشتیان ارومیه می‌باشد.۶۸ بابیان و بهائیان دولت قاجار در صفر 1264 ،سید علی‌محمد شیرازی را به قلعه چهریق در نزدیکی ارومیه برد و زندانی کرد.۶۹سام خان که از ارمنیان ارومیه بود ریاست فوجی که مامور تیرباران محمدعلی زنوزی و سید علی‌محمد شیرازی بودند را به عهده داشت.۷۰ به دلیل وجود تعداد انبوه میسیون های مذهبی در ارومیه ،گزارش‌های متنوعی در باره احوال باب ،بابیان و بهائیان در ارومیه وجود دارد. برای مثال دکتر اوستین رایت از میسیونرهای آمریکائی که نزدیک زندان باب بود گزارشی درباره باب نوشت. این گزارش اولین مقاله درباره بابی ها ست که در نشریه ای علمی به چاپ رسید.هنگامی که در اواسط سال ۱۸۴۸ باب را از مسیر ارومیه به شهر تبریز برای محاکمه می‌بردند مدتی در این شهر توقف کردند.رایت گزارش این رویداد را اینگونه آورده است:۷۱ «در سر راه به تبریز حضرت باب را به ارومیّه بردند و در آنجا حکمران با ملاحظۀ خاصّی با او رفتار کرد و به بسیاری از مردم اجازه داد که به دیدار او بروند. در یک مورد که جمعیّت زیادی حضور داشتند، بطوری که حکمران بعداً تعریف کرد، همۀ مردم حالت منقلبی داشتند به گریه افتادند.» کوزله از یک مبلغ بابی در ارومیه سه اصل زندگی بابیان را اینگونه آورده:۷۱ « ۱– ما هرکسی را چون برادر خود می دانیم و دشمنان خود را نیز دوست داریم زیرا آفتاب بر بد و خوب هردو نورافشانی می کند. ۲ – ما نیز مانند پیامبران و عیسی باید رنج های زیادی تحمّل کنیم تا مردم را ه راستی هدایت نمائیم. ۳ – ما با دعا از خدا می خواهیم تا ملکوت او بیاید و همۀ مردم را پسران خود کند.» کوزله قصد ساخت یک مدرسه برای بابیان را داشت که در آنجا تعالیم مسیحیت را به آنان بیاموزد که اجل او را امان نداد و در سال ۱۸۹۵ فوت کرد. دولت ایران نیز همه مبلغین آلمانی را به جهت مراوده با بابیان ،از ایران اخراج کرد.۷۱ ارومیه با نام سابق رضائیه یکی از مراکز ۲۴ گانه بهائیان است و اقلیتی از آنها در شهر وجود دارند۷۲ پاستور کریستین کوزله از میسیون‌های آلمانی ساکن در ارومیه که سعی در تغییر دیانت بابی‌ها به مسیحیت داشت گزارش‌هایی از بهائیان جمع‌آوری کرد.او ویژگی جلسات بابیان را اینگونه آورده است:۷۱ «۱-خواندن قسمت هائی از "بیان اقدس" ۲-اندرز به وسیلۀ یک پی رمبر ۳-سؤالات از پی رمبر به وسیلۀ هریک از شرکت کنندگان و پاسخ های وی مهمترین جلسه بابیان در آخر هرماه بهائی که ۱۹ روز است برگزار می‌شود ۷۳» از هنگام ورود میسیون‌ها به ارومیه آنان با بهاپیان رابطه خوبی داشتند تا هنگامی که هریک به قصد تغییر مذهب دیگری فعالیتشان را شروع کردند. به طوری که در ۱۹۱۰ این عمل منجر به آشوبی در ارومیه شد. کنسول فرانسه -نیکلا- در تبریز این واقعه را اینگونه شرح می‌دهد:«در ارومیّه اغتشاش روی داده است. این اغتشاش از زمانی آغاز شد که میسیونرهای آمریکائی در مدرسۀ خود یک بهائی به نام لسان حضور را برای معلّمی زبان فارسی استخدام کرده اند و این امر مردم را به هیجان آورده است. آمریکائی ها از اینکه این بهائی از موقعیّت خود برای تبلیغ شاگردان به بهائیّت استفاده کرده متغیّر شدند و او را منفصل کردند و حتّی می خواهند تا آنجا پیش روند که اخراج او را از شهر درخواست کنند. کنسول آمریکا عازم ارومیّه شده است.» دیلر از مراکز بهائیان ارومیه بوده است.۷۴. تعداد اندکی از بهائیان در ارومیه به جرم های مختلفی دستگیر شده اند ۷۵ شیعیان،سنیان،دراویش،صوفیان،اهل حق از صوفیان بنام ارومیه به غیر از شیخ محمود ارموی می توان به ابن یزدانیار و ابن یزدانیار و اخی ترک ،پدر نیای حسام‌الدین چلبی که گویا از کردان ارومیه بوده اند۷۶ اشاره کرد. ۷۷۷۸ نفوذ طریقت تسنن نقشبندی در ارومیه را می‌توان از این امر که در سال ۱۰۴۹ق/۱۶۳۹م، سلطان مراد عثمانی، شیخ محمود را که ۳۰ تا ۴۰ هزار طرفدار دو آتشه داشت، در دیاربکر اعدام کرد فهمید.۲رواج تشیع در ارومیه به قرن ۱۲ قمری برمی‌گردد. تا پیش از آن بیشتر ارموی‌ها سنی شافعی بودند.۷۹ هم اکنون پیر طریقت نقشبندی در ارومیه شیخ سید طه کمالی‌زاده نقشبندی معروف به باباشیخ از نوادگان شیخ کمال‌الدین حسینی نقشبندی۸۰ است که در خانقاه الکمالات مشغول به فعالیت می‌باشد.۸۱ مقبره شیخ محمد خلیلان از بقاع متبرکه شیعه در ارومیه می‌باشد. قدمت این بقعه که بالغ بر ۱۰۰۰ سال می‌باشد متعلق به ابو عبدالله محمد بن خلیلان است که از راویان و محدثان در غیبت صغری و ابتدای غیبت کبری بوده است.۸۲۸۳۸۴۸۵۸۶شماری از اهالی ارومیه نیز یارسان (اهل حق) هستند.۸۷۸۸آنان با نام عبدالبیگی‌ها معروف هستند و منتسب به یکی از دو خاندان آتش‌بیگی و شاه‌ابراهیمی می‌باشند.۸۹ غربی‌ها مسیونرها از سالها قبل در ارومیه (در نزد مسیحیان آن منطقه) فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی گسترده‌ای را پیاده نموده می‌نمودند.۹۰ در سده ۱۹ آنان قسمی از جمعیت مسیحیان ارومیه را تشکیل می‌دادند.۹۱ در ۱۹۰۱ میلادی، جان تایلر (John Tyler)، از مسئولین آمریکایی در تهران، تعداد آمریکاییان در ارومیه را یکصد نفر تخمین زد.