تَفرِش یکی از شهرهای استان مرکزی در ایران و مرکز شهرستان تفرش است. در دوران کهن گبرش نام داشته و مردم آن آیین گبری داشتند. در دوران ساسانی استان مرکزی عراق نام داشت که بعد از حمله اعراب و تسلط آنان بر ایران این استان پهناور را عراق عجم می‌خواندند نظامی گنجوی شاعر نامدار ایران در وصف استان عراق ابیات زیادی سروده‌است. در دوران بعد از قاجار عراق به اراک تغییر نام پیدا کرده‌است. تفرش در شمال شرقی اراک واقع و در بین رشته کوههایی محصور است و اب و هوایی بسیار مطبوع دارد. شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۸۷۸، ۱ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جادة اراک ـ آشتیان قرار دارد. کوه‌های قشلاق و گندم کوه از شمال و منار و نقره کمر از جنوب شرقی شهر را محصور می‌کنند؛ به این دلیل گاهی از تفرش با نام «چال تفرش» نیز یاد می‌شود. این شهر حدوداً در ۲۲۰ کیلومتری تهران و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی اراک و در مسیر جادهٔ اراک-آشتیان قرار دارد.۳ دیرینگی این شهر به پیش از اسلام می‌رسد و اغلب نام نخستین آن را «گبرش» می‌دانند که از «گبر» به معنی زرتشتی می‌آید. در دوران بعد از ورود اسلام و حاکمیت اعراب و زبان عربی بر ایران تفرش، طبرس نیز گفته شده‌است. روستاهای پیشین فَم و تَرخوران، امروزه محله‌های اصلی شهر تفرش را تشکیل می‌دهند. دیگر روستاها که اکنون محله‌های این شهر هستند عبارت‌اند از: دادمرز، کهک، کوکان، دینجرد، طاد، آلویجان، کبوران (بهاران) ، قلعه محی الدین یا قلعه قدس، طراران (بالا و پایین)، معین‌آباد، زاغَر و کوهین.۴ میدان‌های اصلی شهر عبارتند از میدان فم (باغ ملی)، میدان آزادی، میدان مطهری و میدان شهرک. آرامگاه پروفسور محمود حسابی، بقعهٔ شاهزاده احمد (روستای کوهین)، و دانشگاه آزاد تفرش (در راه معین‌آباد) و دانشگاه صنعتی امیر کبیر، مسجد شش ناو از نقاط مهم شهر هستند. انام‌گذاری آب انبار بلور تفرش نام تفرش از آنجا که در صدر اسلام و حتی قبل از آن، زرتشتیان (گبرها) ساکن این منطقه بوده‌اند، در اصل «گَبرِش» بوده است. این نام نیز تغییریافته نام آرش کمانگیر می‌باشد و از این جهت که این شهر توسط وی بنانهاده شده‌است.۵۶ نام تفرش در منابع گوناگون به صورت طیرس، طَبْرَش، طَبْرَس، تبرس، طبرتو، تپرش، تبرش و طفرش نیز ذکر شده است.۳۷۸۹۱۰ تاریخچه محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان قبور حوض گونه زرتشتیان و بعضی قلاع به یادمانده‌است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار، جزو متصرفات آن به شمار می‌رفته در دورهٔ ساسانیان جزئی از حصهٔ قباد بوده‌است. در دورهٔ خلافت عمر و همزمان با فتح اصفهان، کاشان و قم شهر تفرش نیز توسط "مالک بن عام اشعری" فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال و یا عراق عجم آمده است. اما تا سالیان بعد، عدهٔ زرتشتیان در تفرش بسیار بوده‌اند. در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود رابه آن منسوب و مقلب نموده‌اند به طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، مشخص کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است. پس از رحلت حضرت معصومه در قم و تبدیل شدن قم به یکی از مراکز مهم شیعه، تشیع به تفرش راه می‌یابد. چنان‌که حمدالله مستوفی در سدهٔ هشتم، آن را شهری شیعه‌نشین معرفی می‌کند.۳ در دوره خوارزمشاه تفرش دهستان در محدوده اقلیم عراق عجم (اراک) بوده‌است و در فاصله سال‌های ۷۴۰–۸۳۸ در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می‌شده‌است. از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی‌شود در اوایل دورهٔ صفویه تفرش از شکارگاه‌های سلطنتی شاهان صفوی شمرده می‌شده‌است. در زمان حکومت شاه عباس اول عده‌ای از سادات تفرش به دربار صفوی راه‌یافتند. این شاخه از سادات که به سبب در دست داشتن مهر حضرت سجاد معروف به میر مُهردار بودند، تا اواخر دورهٔ صفوی و تا زمان شاه سلطان حسین منصب مُهرداری شاهان صفوی را حفظ کردند. تفرش در روزگار صفویه بویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده‌است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال ۱۲۱۸ جزو متصرفات ایشان بوده‌است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده‌است؛ و در این زمان مکتب خانه‌های متعددی در تفرش تأسیس شده که نوجوانان در آن ه به فراگرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می‌پرداخته‌اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می‌شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی‌ورزند باز در همین دوره‌است کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده‌ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می‌شوند و یکی از ویژگی‌های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه‌ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده‌است. در دورهٔ قاجاریه تعداد زیادی از اهالی تفرش به سبب سواد و خوش‌خطی به مشاغل دیوانی و منشی‌گری گمارده شدند. ابن مقفع بنای آن را به «طبرش بن همدان» نسبت داده‌است.۱۱ ظاهراً در دورة ساسانیان جزو حصة قباد، که آن را «خورة قباد» می‌گفتند، بوده‌است؛ چنان‌که حسن بن محمد قمی به تپه‌ای در قم مشرف بر تفرش به نام «تلّمآستر»، که یکی از سیزده تفریحگاه «مملکت قباد» بوده، اشاره کرده‌است.۱۲ ظاهراً در دورة خلافت عمربن خطاب (۱۳–۲۳) هم‌زمان با فتح قم و اصفهان و کاشان، تفرش نیز توسط مالک بن عام اشعری فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در زمان حجاج ابن یوسف ثقفی با توجه به تشییع اشعریون و شکنجه و قتل آنان به ایران مهاجرت و درقم سکنی گزیدند.۱۳ در قرن دوم تفرش یکی از رستاقهای قم بود.۱۴ در زمان هارون الرشید (۱۷۰–۱۹۳) سلمة بن سلمه همدانی رستاق تفرش و مزارع آن را به مهاجران عرب اشعری واگذار کرد.۱۵ در قرن سوم، یعقوبی (همان‌جا) نیز تفرش را یکی از رستاقهای قم ضبط کرده‌است. پس از رحلت حضرت معصومه در ۲۰۱، قم به یکی از مراکز مهم شیعه تبدیل شد و مذهب شیعه از آنجا به ناحیة تفرش راه یافت. به نوشتة راوندی (ص ۳۹۵)، تفرش و آوه (آبه) و قم و کاشان در دوران وی، قرن ششم، از مکانهای رافضیان بوده‌است. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص ۶۸) آن را ولایتی با سیزده دیه، هوای معتدل، غله، میوه و شش هزار دینار حقوق دیوانی خوانده و اهالی تفرش را شیعه و فم و طرخوران را از روستاهای بزرگ آن ذکر کرده‌است. از این دوره دستِکم تا قرن دهم مطلب چندانی در بارة تفرش دیده نشده‌است. ظاهراً تفرش در دورة صفوی (ح ۹۰۶–۱۱۳۵) و حتی پس از آن برای شکار موقعیت مطلوبی داشته و از شکارگاههای شاه اسماعیل اول (حک:۹۰۵–۹۳۰) محسوب می‌شده‌است،۱۶ بویژه در زمان حکومت شاه عباس اول (۹۹۶–۱۰۳۸)، تفرش آباد شد و بزرگان آن توانستند به دربار راه یابند.۱۷ در اوایل قرن یازدهم، امین احمد رازی (ج ۲، ص ۴۹۰) تفرش را ولایتی در اقلیم چهارم، با آب و هوای معتدل و میوه‌های خوب وصف کرده و نوشته که آب آنجا از چشمه و کاریز تأمین می‌شود.۱۸ وی در بارة غار گاوخور نیز سخن گفته‌است.۱۹ در دورة ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴–۱۳۱۳) تفرش را ییلاق ممتاز عراق (اراک) خوانده شده و گفته شده است که خشکبار آن به خارج از کشور صادر می‌شود. وی اهالی آنجارا خوش سیما و صاحب ذوق و هنر و دانش وصف کرده‌است.۲۰ اعتمادالسلطنه نیز در همین دوره، به شکارگاه خوبی در حوالی تفرش که در آن ارغالی (قوچ کوهی) و کبک بسیار بوده و نیز به قلعه‌ای در آبادی خرازان و قناتی قدیمی در طرخوران به نام خرزنویه و امامزاده‌ای به نام احمدبن موسی علیه السلام اشاره کرده‌است.۲۱ جغرافیای طبیعی اقلیم کوه‌ها از کوههای مهم آن، کوه گُوجِه (بلندترین قله ح ۱۴۱، ۳ متر)، کوه دوقلو دو بَرادران (بلندترین قله ح ۹۲۱، ۲ متر) و قرِه گُوزیل قَرِلان (بلندترین قله ح ۴۲۰، ۲ متر) است (جعفری، ج ۱، ص ۲۵۸، ۴۰۱، ۴۸۲). در این شهرستان غارهایی وجود دارد، از جمله: گاوخور/ گاوخُل (خل در اصطلاح محلی: سوراخ)، علی خورنده، و اَمْجَک. کوههای قشلاق (ارتفاع ح ۳۶۲، ۲ متر) و گندم کوه (ارتفاع ح ۱۵۶، ۲ متر) از شمال و منار (ارتفاع ح ۲۳۷، ۲ متر) و نقره کمر (ارتفاع ح ۳۷۹، ۳ متر) از جنوب شرقی شهر را احاطه کرده‌اند؛ ازینرو تفرش را «چال تفرش» هم خوانده‌اند (سیفی فمی تفرشی، ص ۵۰). درقسمت شمال شهر تفرش قله گندم کوه واقع شده‌است این کوه مخروطی شکل۲۱۵۶متر ارتفاع داردوتقریبا از تمام نقاط شهر قابل رویت می‌باشدوبنا به گفته قدیمی هابه این علت گندم کوه نامیده می‌شود که اگر ازفراز گردنه خرازان به این کوه وتپه مجاور آن نگاه کنیدمشاهده می‌کنید که کوه گندم کوه مانند یک خرمن بزرگ گندم است وتپه‌های مجاور آن مانند انبوهی از خرمن وگندم‌های کوبیده نشده‌است دیگر کوههای معروف: دیمنار، کوه دایره‌ای علی خورنده که دو غار علی خورنده و گاوخور در آن است و این کوه دایره‌ای زیبا نماد شهر است که از همه جای شهر قابل رویت است، رودخانه‌ها رود آب کمر در شهر جریان دارد. آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است. حداکثر دمای آن °۳۲ در تابستانها و حداقل آن °۱۵- در زمستانها و میانگین بارش سالانة آنجا حدود ۲۶۰ میلیمتر است. چشمه‌ها یکی از جاذبه‌های طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ کیلومتری تفرش میان دو روستای کبوران و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی استنیازمند منبع. زمین‌شناسی لرزه خیزی تقسیمات کشوری به لحاظ تقسیمات کشوری، تفرش تا قبل از ۱۳۳۶ نام یکی از دهستانهای اراک در استان یکم (مرکزی) بود.۲۲ در ۱۳۳۶ ش، قسمتی از بخش فراهان به نام «فراهان بالا» از توابع شهرستان اراک، قسمتی از بخش خَلَجستان از توابع شهرستان قم (شامل دهستانهای دستجرد، راهجرد و وَزوا)، شهرستان تفرش را تشکیل دادند. در ۱۳۳۷ ش، دهستان آشتیان یکی از بخشهای شهرستان تفرش شد.۲۳ در ۱۳۵۶ ش، آشتیان شهرستانی مستقل، و تفرش شامل بخشهای حومه و فراهان و دهستان رودبار در استان مرکزی شد. در ۱۳۵۸ ش، دَه آبادی از بخش فراهانِ تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید.۲۴ در ۱۳۶۶ ش، در شهرستان تفرش چهار دهستان (بازرجان، فِشْک، رودبار، فرمهین) ایجاد شد. در ۱۳۶۹ ش، این شهرستان مشتمل بود بر بخش مرکزی به مرکزیت شهر تفرش شامل دهستانهای بازرجان و رودبار، و بخش فراهان به مرکزیت آبادی فرمهین شامل دهستانهای فرمهین و فشک (ایران. قوانین و احکام، ص ۷۲۸، ۸۱۶). در تقسیمات کشوری ۱۳۷۴ ش، دهستانهای خرازان و کوه پناه نیز جزو این شهرستان ذکر شدند و تاکنون به همین صورت در تقسیمات کشوری باقی‌مانده‌اند. مردم شناسی جمعیت شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۱٬۸۷۸ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جادهٔ اراک ـ آشتیان قرار دارد. اهالی روستانشین تفرش عمدتاً به زراعت، باغداری، دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند. محصول مهم این شهرستان، گندم و جو و حبوبات است. بادام و گردو و سیب و انگور و گلابیِ آنجا صادر می‌شود. قالی و قالیچه و گلیم از محصولات صنایع دستی آنجاست. فرشهای تفرش ارزش صادراتی دارند و مهمترین بازار فروش آنها در ایران، شهرهای همدان و تهران و در خارج از ایران کشور آلمان است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲). اهالی تفرش اکثریت فارسی و جمعیت کمی در بعضی روستاها ترکی سخن می‌گویند. براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهر تفرش ۱۶٬۴۴۷ نفر، متشکل از ۸٬۲۸۸ مرد و ۸٬۱۵۹ زن در قالب ۴٬۹۲۸ خانوار و جمعیت کل این شهرستان ۲۵۹۱۲ تن بوده است.۲۵ زبان مردم تفرش فارسی زبان اند، اما در برخی از روستاهای اطراف زبان تاتی که در گذشته زبان اصلی منطقه بوده صحبت می‌کنند.۲۶ دین و مذهب پذیرش اسلام در منطقه تفرش از اواخر قرن سوم آغاز شد. این پذیرش بیشتر در جریان تبادل فرهنگی صورت گرفت و از ان زمان تفرش به یکی از پایگاه‌های پیروان آیین شیعه و اهل باطن اسماعیلیان درآمد.۲۷ آداب و رسوم مشاهیر تفرش نظامی گنجوی شاعر و داستان‌سرای پارسی‌گوی سدهٔ شش خورشیدی نام او «الیاس ابن یوسف ابن زکی ابن مؤید» است و کنیه­اش ابومحمد می­باشد۲۸ دلایل تفرشی بودن نظامی دو بیت از اقبالنامه۲۹و شهادت به تفرشی بودن توسط شیخ بهایی۳۰ و لطفعلی آذر بیگدلی۳۱است. آقای شیروانی متخلص به «تمکین» او را از معاریف تفرش می­دانند. شیخ طبرسی، فقیه و مفسر قرآن سدهٔ پنج و شش خورشیدی صاحب تاریخ بیهق۳۲۳۳ میرزا اسماعیل خان لشکر نویس تفرشی معروف به دبیر صاحب کتاب نخبه التواریخ ۳۴ ۳۵ میرعلام تفرشی، عالم برجسته قرن یازدهم هجری و اواخر دوران صفویه و از شاگردان مقدس اردبیلی۳۶ میر فیض الله عبدالقاهر حسینی تفرشی، عالم برجسته قرن یازدهم هجری و اواخر دوران صفویه از شاگردان مقدس اردبیلی۳۷ ملامراد تفرشی از شاگردان شیخ بهایی و صاحب کتاب شبنم شاداب۳۸ ظهیرالدین علی فمی تفرشی فرزند ملامراد تفرشی از شاگردان مقدس اردبیلی صاحب کتاب نصرة الحق۳۹ میرزا یحیی خان تفرشی متخلص به سرخوش از شاعران و غزلسرایان چابک‌دست نیمه نخستین قرن چهاردهم هجری۴۰ سید مصطفی حسینی تفرشی یکی از اکابر علمای شیعه در قرن یازدهم صاحب کتاب نقد الرجال۴۱ سید محمود حسابی پدر فیزیک ایران۴۲ رجبعلی منصور نخست وزیر ایران و پدر حسنعلی منصور نخست وزیر دوره پهلوی دوم.۴۳ ابوالقاسم سحاب، پژوهشگر برجسته علوم انسانی۴۴ عباس سحاب، جغرافی‌دان و پدر علم کارتوگرافی ایران۴۵ احمد پارسا، بنیان‌گذار دانش گیاه‌شناسی در ایران۴۶ پروانه وثوق سرطان‌شناسی کودکان دربیمارستان‌های مفید و کودکان تهران و بنیانگذار بیمارستان محک و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران معروف به «فرشته نجات کودکان سرطانی ایران»۴۷ و «مادر ترزای ایران».۴۸ علیرضا افضلی‌پور، بنیان‌گذار دانشگاه شهید باهنر کرمان۴۹۵۰ مرشد ولی‌الله ترابی سفیدآبی ننقال، داستان‌نویس و طومارنویس پیشکسوت ایرانی۵۱ و مقام اول نقالی کشور عبدالله دوامی، موسیقی‌دان و استاد تصنیف.۵۲۵۳ حسینعلی خان نکیسا، ردیفدان و خواننده عصر قاجار و پهلوی۵۴ تقی بهرامی بنیان‌گذار تحقیقات اصلاحی و ژنتیکی جانوری در ایران۵۵ محمد رضا درودیان تفرشی نقوسانی، فقیه، محدث و شاعر معاصر، صاحب دیوان دررالاشعار، شرح بر سفینة النجاة فیض کاشانی و حاشیه بر نجاةالعباد صاحب جواهر۵۶ سادات تفرش اقتصاد بازار خرید در بازار قدیم ترخوران و تفرش و آشتیان پیشه‌هایی مانند عطاری، دوافروشی، قماش فروشی، مسگری، صحافی، دوزندگی و غیره رواج داشت که این پیشه‌وران علاوه بر کالاهای خود، کتاب هم به فروش می‌رساندند. از پیشگامان کتاب‌فروشی در شهر می‌توان میرزا محمدعلی پسر احمد آشتیانی (زنده به سال ۱۳۱۱ خورشیدی) (از صحافان شهر)، کربلایی محمود بازرجانی در محلهٔ فَم، و مشهدی محمدحسین جعفری در بازار ترخوران تفرش را نام برد۵۷ با گذر زمان دکان‌های دوگانه‌فروش بیشتر به شکل کتاب‌فروشی درآمدند و در آن‌ها علاوه بر کتاب نشریاتی مانند حبل‌المتین، صور اسرافیل، فرنگستان، ملت، وقایع اتفاقیه به مشتریان عرضه می‌شد.۵۷ شهر تفرش در دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی دارای چهار فروشگاه کتاب بود. از کتاب‌فروشی‌های قدیمی تفرش می‌توان به این‌ها اشاره کرد: کتاب‌فروشی حاج شیخ ابوالقاسم حیدری در محلهٔ فم کتاب‌فروشی سِیّد جواد میرحسینی در محلهٔ ترخوران کتاب‌فروشی مشهدی محمدحسین جعفری در محلهٔ ترخوران کتاب‌فروشی آقا سِیّد موسی.۵۷ صنعت کشاورزی و باغداری ساختار شهری شهرداری مراکز درمانی پارک و فضای سبز در ابتدای ورودی شهر تفرش پارکی وجود دارد که از جانب اهالی تفرش به دلیل ساختمان کافی شاپی به شکل قوری و استکان نعلبکی به پارک قوری موسوم است که درسال ۱۳۸۸ به دستور امام جمعه وقت تفرش و علی‌رغم مخالفت شدید «عبداله زینلی» رئیس شورای اسلامی شهر تفرش تخریب و به جای آن مقبره شهدای گمنام جنگ ایران عراق ساخته شد. پرونده:Park ghori tafresh.jpg پارک قوری مقبره شهدای گمنام در پارک قوری امکانات ورزشی کتابخانه کتابخانه عمومی شهرستان تفرش واقع در خیابان آیت‌الله سعیدی می‌باشد. تأمین آب سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآبهای متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا کشاورزی ساخته شده‌است. در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یک باب تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.۵۸ حفر و استفاده از قنات برای تأمین آب شرب و کشاورزی ازهنرهای منحصربه‌فرد ایرانیان ازصدها سال گذشته می‌باشد که در جای جای این سرزمین پهناور وجود یک قنات موجب آبادانی و رونق کشاورزی آن منطقه می‌باشد تفرش هم ازاین قاعده مستثنا نبوده و وجود دهها قنات کوچک وبزرگ از صدها سال پیش خودیکی ازدلایل سرسبزی وزیبایی این دیار میباشددراینجا به معرفی قناتهای معروف تفرش می‌پردازیم: قنات بزرگ ششناو باآبدهی دایمی مربوط به دوره سلجوقیان که مظهر آن در داخل مسجد تاریخی ششناو می‌باشد قنات کنار برکه از ابتدای بهار تا اوایل تابستان سرسبزی و طراوت خاصی به منطقه زیبای کناربر می‌بخشد. قنات استریه به موازات قنات کناربر در آنسوی رودخانه کناربر در کوهپایه کوه ورمنار بصورت فصلی جاری می‌باشد قنات جمال آباد بصورت دایمی در منطقه جمال آباد سهم عمده‌ای درآبیاری زمینهای کشاورزی آنجا دارد. قنات خرزنو در بالای پارک حکیم نظامی ضمن مصارف کشاورزی با داشتن چشم اندازهای زیبا در تمام فصول سال گردشگران زیادی ازمناظر و آب قنات استفاده می‌کنند. قنات کهریز کریان در۲۵کیلومتری غرب تفرش درتمامی ایام سال مسافران زیادی از چشمه و مناظر بسیار زیبای اطراف آن بهره‌مند می‌شوند. قنات آسیابه در کنار رود خانه آسیابه قرار دارد و بخش بزرگی از زمینهای کشاورزی منطقه را تحت پوشش جهت آبیاری قرار می‌دهد. آموزش مدارس دانشگاه‌ها شهر تفرش دارای سه دانشگاه دولتی و پیام نور و آزاد می‌باشد. دانشگاه دولتی تفرش زیر نظر پروفسور سید محمود حسابی بنیان نهاده شده است و در سالهای اولیه تأسیس زیر نظر دانشگاه امیر کبیر تهران بوده است. حوزه علمیه گردشگری از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقهٔ تفرش به جا مانده‌است، از جمله: از قلعه‌های گبری، سنگ‌نگاره‌هایی در مناطقی از نقاط بیابانی تفرش و گورهای نشسته بر فراز روستای کبوران (گبران). از دیگر بناهای باستانی تفرش، آتشکده‌ای است که بر فراز روستای کبوران جای گرفته و به چهار طاقی معروف استنیازمند منبع. آرامگاه دکتر حسابی سنگ نگاره‌های یازیلی چای مقبره میرعلام تفرشی و اسماعیل خان لشکر نویس تفرشی در قبرستان قدیمی بنام سماق بنه درمحله استادیوم مربوط به قرن یازدهم هجری واواخر دوران صفویه بقعهٔ ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ ایلخانی) بقعهٔ امام‌زاده محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ خوارزمشاهیان) مسجد جامع شش ناو (دورهٔ سلجوقی)که یکی از قدیمترین مساجد تفرش است و مقصوره و شبستان و ایوان و صحن دارد و به سبب داشتن کاریزی قدیمی در صحن مسجد، که آب آن از طریق شش ناودان توزیع می‌شده، ششناو خوانده شده‌است. مقصورة ششناو، گنبدی به شکل کلاهخود متعلق به دورة سلجوقی دارد. به روایتی این مقصوره بر روی قبر محمد محدّث، از صحابة امام حسن عسکری علیه السلام، ساخته شده‌است. در سمت شمالی مقصوره، ایوانی متعلق به دورة صفوی دیده می‌شود۵۹ بقعه شاهزاده محمد و بقعهٔ امام‌زاده قاسم (دورهٔ صفویه) قلعه توس بقعهٔ آقامؤمن تفرشی (داعی انجدانی)، حکیم و عارف و شاعر سدهٔ یازدهم و دوازدهم تکیه زاغرم شهر تفرش (دورهٔ قاجار) ویرانه‌های برج آقابیک در بازرجان قلعة مراد سلطان متعلق به دورة زندیه در بازرجان بقایای قبرهای قدیمی با سنگ قبرهای سفالی در آبادی کبوران (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲، ۱۳۹؛ سیفی فمی تفرشی، ص ۱۵) آب انبار بلور (دورهٔ قاجار) کاروانسرای خانک خانه نظامی گنجوی خانه میر فخرایی (دورهٔ قاجار) خانهٔ ضیایی (دورهٔ قاجار) خانه عباسقلی خان میرپنج نمازخانه کهنه لو غسالخانه نقوسان خانه و محل تولد محمود حسابی۶۰ قلعه باغکه (دوره قاجار) امامزاده احمد، از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام، متعلق به سدة نهم در آبادی کوهین ایوان بقعة ابوالعلی مهدی بن محمد، از نوادگان امام جعفرصادق علیه السلام امامزاده محمد، فرزند امام جعفرصادق علیه السلام، متعلق به دورة خوارزمشاهیان امامزاده بی بی / بی بی ستین در طرخوران / ترخوران غار امجک چشمه گراو، چشمه آب گوگردی آبشار قطره باران چهارطاقی بهاران (کبوران) صنایع دستی صنایع دستی تفرش شامل دست بافت‌های سنتی (قالیبافی، گلیم بافی)، رودوزی‌های سنتی (تفرشی دوزی یا درویشی دوزی)، آثار چوبی (منبت کاری، معرق)، آثار فلزی (مسگری، سفیدگری)و آینه کاری است.